Povzetki drugega dneva /*CF. KOLOKVIJA o(b) knjigi Umetnost skozi teorijo: historičnomaterialistične analize

TRETJI TEMATSKI SKLOP: Estetizacija aktivizma in avantgarda

Nikola Dedić
Konstruktivistički prelaz na produktivizam u kontekstu sovjetske industrijalizacijske debate

Početkom dvadesetih godina 20. veka, rad moskovskog INHUK-a (Институт Художественной Культуры) obeležen je idejama najpre tzv. laboratorijskog konstruktivizma a potom i idejama proizvodne umetnosti. Dok su umetnici laboratorijskog konstruktivizma još uvek eksperimentisali sa problemom umetničkog objekta, produktivistički autori su zacrtali ideju potpune transformacije umetničke proizvodnje i to kroz zalaganje za ulazak umetnika u industriju. Prelaz sa konstruktivizma na produktivizam koincidira sa velikom debatom o industrijalizaciji sovjetskog sistema koja se odvijala tokom dvadesetih godina (u literaturi poznata kao debata Buharin-Preobraženski). U radu će biti analizirani klasni antagonizmi specifični za sovjetsku ekonomiju u doba NEP-a te način na koji su ovi antagonizmi podjednako usmeravali kako čuvenu debatu tako i transformaciju konstruktivističke umetnosti. Predmet rada dakle jeste analiza sovjetske avangardne umetnosti kroz metod kritike političke ekonomije, te mesto konstruktivizma/produktivizma unutar sovjetskog modela tzv. ekonomije prelaznog perioda.

Ključne reči: avangarda, konstruktivizam, produktivizam, industrijalizacijska debata, ekonomija prelaznog perioda, kritika političke ekonomije.

dr Nikola Dedić, vanredni profesor na Fakultetu muzičke umetnosti u Beogradu gde predaje istoriju umetnosti i primenjenu estetiku. Autor je većeg broja knjiga iz oblasti teorije i istorije umetnosti. Zamenik je glavnog urednika časopisa za studije umetnosti i medija Art+Media.

Kaja Kraner
Produkcijski načini sodobne umetnosti

V knjigi Umetnost skozi teorijo Rade Pantić na konkretnem umetniškem primeru zagovarja tezo, da je sodobna umetnost predvsem stranski produkt institucionalizacije avantgard 20. stoletja, temu ustrezno pa naj bi temeljila na produkcijskemu načinu, ki sledi imperativu transgresije. Imperativ transgresije, ki v zadnji instanci nakazuje na tipično kompenzacijsko funkcijo umetnosti, naj bi po Pantiću med drugim poganjala politična in moralna ambivalentnost (ki jo v slovenskem kontekstu denimo uvede NSK v 80. letih). Ta proizvaja družbene odzive in paper trail, ki ga umetniki unovčijo in sploh percipirajo kot integralni del umetniškega dela. V prispevku se bom osredotočila na formalnoestetske vidike avantgard kot osnove sodobne umetnosti (montaža, kolaž, odtujitev), pri čemer bom sledila tezi, da je glavnino sodobne umetnosti bolj ustrezno misliti na podlagi estetskovzgojnega modela, ki temelji na združitvi etičnih in epistemoloških potencialov umetnosti. Transgresivnost in intervencijskost sta zgolj dve, bolj očitni plati sodobne umetnosti in njenih institucij, omenjeni estetskovzgojni model sodobne umetnosti pa dejansko ustreza produkcijskemu načinu, ki sledi neoliberalnemu prestrukturiranju kapitalizma od okvirno 70. let prejšnjega stoletja, kjer v ospredje stopijo informacijski, organizacijski in afektivni vidiki proizvodnje.

Sodobna umetnost nedvomno nastopa na terenu tega, kar Pantić imenuje liberalni kompromis in na konkretnem primeru Manetovega slikarstva locira v obdobje od druge polovice 19. stoletja dalje. Kljub temu je njena transgresivnost hkrati produkt težnje po prakticiranju agonističnih, tj. ne-konsenzualnih modelov (liberalne) demokracije, ki istočasno predpostavljajo in prečijo meje med umetnostjo in neumetnostjo, hkrati pa jih je mogoče zgolj pogojno zvesti na raven diskurzivnega.

Kaja Kraner je leta 2020 doktorirala iz humanističnih znanosti na AMEU-ISH Ljubljana, deluje kot neodvisna raziskovalka in recenzentka na področju sodobnih vizualnih in performativnih umetnosti, filozofije umetnosti in estetike ter občasno kot kuratorica. Trenutno dokončuje monografijo Kronopolitika umetnosti: spremembe v estetski vzgoji od moderne do sodobne umetnosti (Krtina, 2021).

Miklavž Komelj
Misliti umetnost onkraj umetnostnega sistema?

Pantićeva razprava Sodobna umetnost kot »ritual preobrata« je ena najlucidnejših kritik tega, kako ostaja današnja sodobna umetnost s svojim deklarativnim antikapitalističnim aktivizmom ujeta v kapitalistični sistem in celo služi njegovi reprodukciji. K lucidnosti Pantićevih izvajanj je težko kaj dodati. V svojem prispevku bom poskušal zastaviti predvsem nekaj vprašanj o samem pojmu umetnosti; v današnjem umetnostnem sistemu, ki deklarativno razgrajuje vsakršne identitete in vsakršno identitetno logiko, ostaja namreč prav pojem umetnosti koncipiran bolj identitarno, kot je bil kadarkoli, saj je umetnost docela poistovetena z umetnostnim sistemom; moja teza je, da je prav totalna subsumpcija umetnosti pod umetnosti sistem, do katere je prišlo v sodobni umetnosti (in ki je nekakšna vzporednica totalni subsumpciji dela pod kapital), tisto, kar je za današnjo umetnost najbolj blokirajoče; obenem pa jo prav imperativ redukcije časa na sodobnost obsoja na ponavljanje že obstoječega. Do takega stanja pa je pripeljala instrumentalizacija tendenc, ki so bile nedvomno mišljene emancipacijsko, a so umetnosti vzele njeno transformativno moč ravno s tem, da so umetnost reducirale na njeno družbeno funkcijo. Vprašanje, ki ga poskušam zastaviti, je, ali je danes mogoče misliti umetnost onkraj umetnostnega sistema, umetnost kot izjemo, in v kakšnem smislu to predpostavlja mišljenje umetnosti onkraj njene družbene funkcije.

Miklavž Komelj je doslej objavil trinajst knjig poezije, tri knjige proze in še več drugih del. Doktoriral je iz umetnostne zgodovine in s področja umetnostne teorije je objavil knjigi Kako misliti partizansko umetnost? in Jugoslovanski nadrealisti danes in tukaj, pa tudi številne znanstvene in strokovne članke. Veliko tudi prevaja (Petar Petrović Njegoš, Fernando Pessoa, César Vallejo, Djuna Barnes, Pier Paolo Pasolini, Alejandra Pizarnik ...). Uredil je Zbrane pesmi Jureta Detela in zbrane dotlej neobjavljene zapise Srečka Kosovela, ki so izšli z naslovom Vsem naj bom neznan.

Rena Rädle
Avangarda na „Istoku“

Referat skicira praksu Sergeja Tretjakova i Kružoka radničkih pisaca (Zirkel schreibender Arbeiter) u Nemačkoj Demokratskoj Republici (DDR) i konfrontira je sa tezom o neuspehu avangarde. Referat specifično diskutuje protivurečnosti koje deluju na one umetničke postupke koji pokušavaju da ukinu rascep između autonomne i heteronomne umetnosti. Da bi se našao odgovor na pitanje, da li je avangarda i na „Istoku“ bila neuspešna, objašnjava se zašto je došlo do konkurencije između umetnosti i politike u DDR-u, uz pomoć Močnikove teze da je u socijalizmu politika preuzela ulogu umetnosti da vrši sekundarnu obradu ideologija.

Zaključak referata je da rad u kružocima radničkih pisaca može biti svaćen kao heteronomna umetnička praksa u smislu zahteva avangarde, kako ih je Tretjakov zastupao, i da, ako se umetničkim praksama u socijalizmu ustupi mogućnost transformacije sopstvene funkcije, one mogu biti politički delotvorne. Okvir za takvu praksu je uspostavila institucionalizacija kružoka radničkih pisaca, čija delatnost nije bila prinuđena da se određuje prema kategorijama „visoke“ ili „narodne“ umetnosti. Njihova literarna praksa nije morala da se bori na tržištu, nego u politici, i ona je, na dužu stazu, na taj način doprinela transformaciji političke prakse i kulture u DDR-u.

Rena Rädle radi sa Vladanom Jeremićem kao umetnički kolektiv u Beogradu i Berlinu, a bavi se istraživanjem odnosa između umetnosti i šireg socijalnog i političkog konteksta. Njihovi projekti uključuju umetničke intervencije, istraživanja i angažovanje u tekućim javnim diskusijama, transdisciplinarnu saradnju i diseminaciju putem raznih medija. https://raedle-jeremic.net/

ČETRTI TEMATSKI SKLOP: Aktivizem estetike?

Andraž Jež
Kako sem postal socialist: William Morris, Eugene Debbs, Jack London, Helen Keller, Ivan Cankar

Prispevek je primerjalna analiza Cankarjevega manifestnega eseja Kako sem postal socialist (1913) v luči štirih drugih enako naslovljenih tekstov: angleškega oblikovalca Williama Morrisa (1980), ameriškega politika Eugena Debsa (1902), ameriškega pisatelja Jacka Londona (1903) ter ameriške slepe in gluhoneme pisateljice Helen Keller (1912). Vsi so bili napisani v pogojih monopolnega kapitalizma med zatrtjem pariške komune in prvo svetovno vojno, le da Cankarjev tekst na avstro-ogrski (pol)periferiji, preostali pa v anglo-ameriških centrih svetovnega kapitalističnega sistema. Njihove avtorje kljub vsem medsebojnim razlikam poleg demokratičnega političnega nazora povezuje tudi to, da so bili v različni meri (a vsaj priložnostno) leposlovni avtorji. Prispevek bo zato istoimenske tekste primerjal tako vsebinsko (v mednarodnem prerezu političnega dogajanja) kot formalno-retorično (v mednarodnem prerezu literarnega dogajanja). S tem prepletom bo prispevek nakazal, kako je socializem omenjenih avtorjev interferiral s sočasnim estetizmom, ki mu po Radetu Pantiću »liberalna ideologija naddoloči sekundarno umetnostno obdelavo drugih [...] ideologij, tudi socialistične«, saj »se v estetizmu polje umetnosti vzpostavi, kakor da bi bilo nevtralno v odnosu do razrednega boja«.

Andraž Jež je docent za slovensko književnost na Oddelku za slovenistiko FF UL ter znanstveni sodelavec na Inštitutu za slovensko literaturo in literarne vede ZRC SAZU. Znanstveno se ukvarja predvsem s socialno in politično zgodovino literature zadnjih dveh stoletij. Napisal je monografijo Od narobe Katona do narobe Prešerna: Stanko Vraz in nacionalizem (Založba ZRC, 2016), njegovi članki pa so bili objavljeni v več slovenskih in mednarodnih znanstvenih publikacijah. V zadnjem času je mdr. objavil članka »The Nature of Humanity, or Rather the Nature of Things«: Reification in the Works of Georg Lukács and Walter Benjamin (Gregory Smulewicz-Zucker (ur.). Confronting Reification: Revitalizing Georg Lukács's Thought in Late Capitalism, Brill, 2020) in Vplivi hladnovojne propagande na sodobne interpretacije študentskih gibanj leta 1968 (Štrajn idr. (ur.). 1968: Čas upora, upanja in domišljije: Zgodbe študentskega gibanja 1964–1974, Znanstvena založba FF UL, 2020) ter geselske sestavke za Novi SBL o Emilu Cesarju, Ivanu Čampi in Tonetu Čufarju (2020).

Petar Ćuković
A. Socrealizam - dva nova pogleda na fenomen i B. jedno konkretno jugoslovensko iskustvo - slučaj Petra Lubarde

U tekstu se najprije analizira uobičajena, pretežna, istoriografska periodizacija fenomena socrealizma u poratnoj Jugoslaviji, koja, očito slijedeći “logiku” prelaska na potpuno “novu” ekonomsko-društvenu strukturu nakon 1945. godine, ovaj fenomen u umjetnosti i kulturi, smješta u razdoblje prvog petogodišta nakon rata. Dakle, riječ je o razdoblju 1945-1950. Takve primjere pronalazimo u istoriografskoj građi u svim nekadašnjim republikama bivše Jugoslavije. Ovakva periodizacija, do izvjesne mjere “shodno” doktrinarnom stavu o prvenstvu “materijalne baze” nad “duhovnom nadgradnjom”, koja je zapravo “uslovljena” ovom prvom, slijedi prvo pedogodišnje razdoblje u ekonomskom (dakle “baznom”) razvoju nove Jugoslavije. Takvo razumijevanje ima svoje uporište u odgovarajućim doktrinama, dakako preuzetim iz Sovjetskog Saveza, kao “prve zemlje socijalizma”, koja, upravo zbog očitog poštovanja principa “primogeniture”, biva “prirodan”, “logičan” početni uzor u razvoju poslijeratne Jugoslavije, kako u sferi ekonomske, proizvodnje (“materijalne baze”), tako, nužno, i u sferi umjetnosti i kulture (“duhovne nadgradnje”). U pitanju je, dakako apsolutizacija „materijalnog svijeta“, koja se, u izvjesnom smislu, može razumijevati i kao upodobljavanje idealističkog apsoluta, na ovaj ili onaj način dominirajućeg principa još od antičke Grčke, posebice od Platona, ili, govoreći u duhu materijalističkog razumijevanja istorije, postavljanja stvari „na noge“. Izvjestan paradoks u teorijskom razumijevanju socijalističkog realizma sastoji se u tome što se ovaj fenomen, hoćeš-nećeš, naslanja upravo na onaj dio Platonovog razumijevanja mjesta i poželjnog „lika“ umjetnosti u idealno zamišljenoj državi, o čemu u nas čitamo u Grlićevoj znamenitoj Estetici

(D. Grlić, Estetika, Platon (427-347. g. pr. n. e.), odjeljak: Tendencija i odgojna funkcija umjetnosti, Naprijed, Zagreb 1983, str. 41; prvo izdanje Naprijed, Zagreb 1979.). Vidjeti, sa izvora: Platon, Država, (treće izdanje) BIGZ, Beograd1983, posebice poglavlja Knjiga Prva, Knjiga Druga, Knjiga Treća, Knjiga Deseta. Grlić u ovom svome djelu ističe kako je Platon u Državi „inaugurirao problem tendenciozne umjetnosti – koji ostaje problemom – sve do naših dana. Taj je dakle idealista Platon – a ne, kao što se misli, neki materijalistički mislioci – praotac teze o potrebi poučne, moralne, optimističke, beskonfliktne umjetnosti, dakle zapravo praotac teze o socijalističkom realizmu[1]“ Vidjeti: Grlić, isto, str. 41

Grlićeva interpretacija predstavlja neku vrstu klasičnog „standarda“ u interpretaciji fenomena tendenciozne umjertnosti, pa tako i umjetnosti socrealizma.

Zanimljive su i predmet su moga teksta neke novije interpretacije fenomena socijalističkog realizma – prije svega u tekstu Ekaterine Djogot „ESTETSKA REVOLUCIJA KULTURNE REVOLUCIJE - Lijevi cik-cak sovjetske umjetnosti“, katalog izložbe Bor'ba za znamya, Moskva u kojem se, između ostaloga daje podrobnija slika geneze ovog fenomena, data kroz prikaz dinamike umjetničkog života i ideja tokom dvadesetih godina u SSSR koji, na kraju, rezultiraju poznatim odlukama partijskih i satelitskih strukovnih instanci o oficijelnoj umjetnosti u SSSR-u tokom 1930-ih.

Takođe, u tekstu se daje komentar na stav poznatog umjetnika Jurija Aljberta, istaknutog predstavnika sovjetsko-ruske neoficijelne umjetnosti posljednje četvrtine 20. vijeka, čiji teorijski stav otprilike glasi ovako: „Socrealizam je ono što autoritet neke institucije sankcioniše kao socrealizam.“ U ovom smislu, jedna novija interpretacija hronologije „socijalističkog realizma“ u nas, kao da potvrđuje ovaj stav J. Aljberta. Naime, u tekstu „Socijalistički realizam u srpskoj umetnosti sredinom 20. veka“, J. Dengri datira ovaj fenomen u periodu 1948 -1952, što su granične godine institucionalnog partijskog utemeljenja socrealizma kao zvaničnog umjetničkog pravca u Jugoslaviji (V Kongres KPJ, 1948), odnosno njegovog gašenja i proglašenja umjetničke slobode kao temeljnog principa stvaralaštva u Jugoslaviji (VI Kongres KPJ 1952).

U drugom dijelu referata biće nešto podrobnije riječi o jednom konkretnom umjetničkom iskustvu, o umjetnosti Petra Lubarde, dijelom i u svijetlu naprijed pomenutih ideja.

Petar Ćuković

-Rođen 1954. u Šavniku, Crna Gora.

-Diplomirao i magistrirao istoriju umjetnosti na Filozofskom fakultetu u Beogradu.

-Diplomirao sa temom „Umjetnost i/ili revolucija – prilog povijesti jednog sukoba“, posvećenom nekim opštim aspektima odnosa ruske avangardne umjetnosti i boljševičke revolucije, oko 1917.

-Magistarski rad pod nazivom „Djelo Petra Lubarde – između slike prirode i prirode slike“, bio je posvećen analizi ontogenetskih i filogenetskih osobina ukupnoga djela ovog izuzetnog crnogorsko-srpskog umjetnika. -Učestvovao, kao selektor za likovnu umjetnost Crne Gore, na mnogim domaćim i međunarodnim izložbama (Beč, Budimpešta, Barcelona, Sautempton, Prag, Rim, Kassel, Moskva, Kijev, Venecija itd).

-Objavio više desetina tekstova posvećenih tumačenjima fenomena moderne umjetnosti, pri čemu je najveći dio posvećen razumijevanju crnogorske moderne i savremene umjetnosti.

-Studijski boravio u Grčkoj, Austriji, Mađarskoj, Italiji, Francuskoj, Rusiji, Švedskoj, SAD (u okviru programa «Muzeji i umjetnički centri SAD», realizovanog tokom februara-marta 1991. godine).

Igor Štiks
Activist aesthetics? From Defeat to Emancipation

I examine cases of activist aesthetics in the artistic acts, practices, and works related to contemporary political and social activism of progressive and left-wing movements and groups in the post-Yugoslav region. In order to understand the variety of activist aesthetics, including contemporary art, performance, choir recitals, theatre, poetry, mural painting, cinema, and protest art, as well as the specific influence of anti-fascist and socialist heritage, I build upon Hans-Thies Lehmann’s distinction between the aesthetics of resistance and the aesthetics of rebellion. I develop Lehemann’s two aesthetics to account for the specificity of the post-Yugoslav region. I show how artists and activists could productively use and combine both aesthetics and, furthermore, I introduce the aesthetics of defeat directly related to the destruction of Yugoslav socialist heritage after 1990. Finally, I argue that activist citizenship and radical democratic experiments such as general assemblies or the plenums display themselves certain aesthetics of emancipation. In my paper, I will further examine my findings and assumption in the light of Rade Pantić’s analyses developed in his book Umetnost skozi teorijo (2020).

Igor Štiks is a professor at the Faculty of Media and Communications in Belgrade and a senior research fellow at the Faculty of Arts, University of Ljubljana. He previously worked and taught at the universities in Edinburgh, Ljubljana, Sarajevo and Graz. Earning his PhD at the Institut d'Études Politiques de Paris and Northwestern University, Štiks later published a monograph, Nations and Citizens in Yugoslavia and the Post-Yugoslav States: One Hundred Years of Citizenship (Bloomsbury, 2015). Together with Jo Shaw he edited the collections Citizenship after Yugoslavia (Routledge, 2013) and Citizenship Rights (Ashgate, 2013), and, with Srećko Horvat, Welcome to the Desert of Post-Socialism: Radical Politics after Yugoslavia (Verso, 2015). The New Balkan Left: Struggles, Successes, Failures (Rosa Luxemburg SEE, 2021) is his most recent publications, co-authored with K. Stojaković. His novels, A Castle in Romagna and The Judgment of Richard Richter (originally published as Elijah's Chair) won numerous awards and have been translated into 15 languages. His most recent novel W (Fraktura, 2019) is dedicated to a century of revolutionary struggles in Europe. He was honoured with the French distinction Chevalier des arts et des lettres for his literary and intellectual achievements.